Pojavu
filma i prve javne filmske predstave u evropskim prestonicama krajem XIX veka
žitelji Vojvodine su primili s priličnom znatiželjom. Vesti o ovom novom
svetskom čudu tehnike brzo su se širile. Lokalna štampa je prenosila
informacije o prvim projekcijama braće Limijer (Lumiere), a vesti su stizale i
posredstvom bečkih i peštanskih novina. Vojvodina se tada nalazila u sastavu
Austro-Ugarske monarhije, moćne evopske imperije sa veoma razvijenim kulturnim
životom, ne samo u Beču i Pešti, kao glavnim administrativnim i političkim
centrima, nego i u unutrašnjosti u svim zemljama ovog carstva. Prve filmske
projekcije organizovane posle Pariza u velikim svetskim gradovima, najavljivane
su pompezno u štampi.
Samo
nekoliko godina kasnije, putujući bioskopi su osvajali „nova tržišta"
demonstrirajući ovo novo svetsko čudo i u provincijskim gradovima. To je uslovilo
osnivanje preduzeća za proizvodnju i distribuciju filmova, kao i filmske
tehnike.
U Novom Sadu, prva filmska
projekcija organizovana je 7. novembra 1896. u Pozorištu Dunđerskog[1], samo desetak meseci
nakon prve svetske filmske projekcije braće Limijer u Parizu. Putujući
prikazivači kinemtografa su nekoliko meseci kasnije stigli i u druge
vojvođanske gradove: Suboticu, Sombor, Sentu, Veliki Bečkerek, Vršac... Računa
se da je početkom XX veka na teritoriji današnje Vojvodine povremeno delovalo
oko pedeset putujućih bioskopa. Vlasnici su uglavnom bili Česi, Mađari i
Italijani. Vlasnik prvog „domaćeg" bioskopa bio je Anton Jozef Albah iz
Vršca, koji je uoči Nove 1898. u rodnom gradu otvorio putujući „Edisonov
kinematograf"[2]. Nakon Vršca Albahov
bioskop je krenuo na turneju po Vojvodini. Putujući bioskopi su predstave
davali u kafanama, pozorištima, šatorima, gde god se mogla okupiti veća grupa
posetilaca. Uz projekcije kratkih, nemih filmova nastupali su orkestri koji su
živom muzikom davali zvučnu podršku, ili je muzika puštana sa gramofona. Nedugo
iza toga, u vojvođanskim gradovima osnivaju se i prvi stalni bioskopi. U Sombou
1906. bioskop Ernesta Bošnjaka, u Subotici 1908. „Olimpija” - Marijana Tumbasa,
Novom Sadu 1910. „Apolo projektograf DD” - Stevana Adamovića, u Kikindi i
Velikom Bečkereku 1911. „Moderni bioskop” i td. Računa se da je u Vojvodini pre
prisajedinjenja Srbiji 1918. delovalo tridesetak stalnih i izvestan broj
putujućih bioskopa, koji su svoju aktivnost razvili, ne samo po gradovima, već
i po većim selima. „Ni u jednom drugom kraju naše zemlje”, kako kaže Petar Volk
„na tako malom prostoru nije bilo toliko stalnih bioskopa”[3].
Bio
je to verovatno opredeljujući razlog za Aleksandra Lifku, vlasnika tada jednog
od najluksuznijih pokretnih bioskopa u Evropi da svoju aktivnost trajno veže za
ovaj region. Lifka je 1909. u Subotici otkupio plesnu dvoranu, preuredio je i
naredne 1910. otvorio stalni bioskop pod nazivom „Lifka bioskop” sa 600
sedišta.[4] Lifka je rođen u
rumunskom gradu Brašovu 1880. u porodici putujućih artista češkog porekla.
Studirao je elektrotehniku u Beču. Jugoslovensko državljanstvo je uzeo 1919.
Umro je u Subotici 1952. Sa braćom u Trstu je 1901. projektovao i otvorio „Super
pokretni bioskop” sa vlastitim agregatom za proizvodnju električne energije,
480 sedišta, filmskim programom dugim 400 m, u čijem repertoaru je bio i njegov
film „Sudbina jedne kapi vode”. Prilikom putovanja oprema je pakovana u šest
teretnih vagona i dva vagona za smeštaj osoblja. Bio je vlasnik i više stalnih
dvorana u mnogim gradovima širom Evrope. U periodu između dva svetska rata
bavio se snimanjem filmova i prodajom opreme za bioskope.
Do
Prvog svetskog rata u vojvođanske bioskope filmovi su stizali uglavnom preko
Pešte. Repertoar su činili najviše filmovi u Pateovoj (Pathe) distribuciji, ali
je bilo i drugih. Prikazivani su „igrani filmovi „Karmen”, „Gospođa sa
hrizantemama”, „Linkolnova smrt”, „Propast Rima”, „Lagarije Tartarinove”, „Kavalerija
Rustikana”, „Nihilista”, „Meselina” itd.”[5]. Prikazivači su shvatili
da je za dalje širenje interesovanja za film veoma važno u programima imati i
poneki film sa lokalnim likovima i tematikom. Od domaćih filmova, posebno su
najavljivani i prikazivani filmovi „Krunisanje kneza Nikole za kralja viteške
Crne Gore” i „Doček kralja Petra u Carigradu”.[6] Prema zemljama
porekla, filmovi su bili najčešće francuske proizvodnje, a kasnije nemačke,
danske, austrijske i mađarske.
Ernest
Bošnjak je već 1909. u Somboru snimio igru devojaka u parku. Film se pod
nazivom „U državi Terpsihore” prikazivao sa uspehom u njegovom bioskopu, a
ustupao ga je i drugim bioskopima u okruženju. Svoju snimateljsku karijeru
Bošnjak nastavlja snimanjem „raznih igara i običaja Srba, Mađara, Nemaca i
Rusina”[7]. Pokušava da
snimi igrane scene i uvodi horizontalni i vertikalni švenk. Pomno prati
dešavanja oko filma u svetu i pokreće ideju stvaranja „fabrike filmova”. U
Somboru nije naišao na potpuno razumevanje gradskih vlasti, pa je zahtev za
ustupanje zemljišta za gradnju „fabrike” uputio gradonačelniku Novog Sada. U
Novom Sadu su imali razumevanja za ovu ideju i 1914. odobrili su Bošnjaku
izgradnju filmskog studija. Međutim, te godine je počeo Prvi svetski rat, tako
da nije došlo do realizacije ovog projekta.
I
Lifka je u Subotici želeo da bude lokalno aktuelan. U njegovom bioskopu su
prikazivani žurnali sa ličnostima i događajima iz Subotice pod nazivom „Lifka
novosti”. Lifka je u Subotici snimio više desetina filmova, od kojih su
najpoznatiji: „Subotica nedeljom u svečanom ruhu”, „Korzo u subotici”, „Bunjevačko
prelo”, „Bogojavljanske svečanosti”, „Vrbica u pravoslavnoj parohiji” i td.
U
ovom periodu, značajan pomena je i snimateljski i glumački rad Vladimira
Totovića u Novom Sadu. Karijeru je započeo kao glumac u jednoj od peštanskih
filmskih kuća. Od ušteđevine i sestrine pozajmice kupio je neophodnu opremu za
snimanje filmova uprkos očevom protivljenju. Godine 1916. Totović je sa
prijateljima u Novom Sadu snimio film „Lopov-detektiv” u nameri da ismeje „već
dosadne detektivske filmove” koji su se prikazivali u bioskopima. Film je prvi
put prikazan 1917. u bioskopu „Korzo” u Novom Sadu. Najavljen je kao prvi
domaći film. Kritika je veoma pozitivno ocenila film, naročito hvaleći glumce i
rediteljski rad. Totović je snimio i dokumentarni film o sahrani Antonija
Hadžića, dugogodišnjeg visokog funkcionera Matice srpske. Ubrzo je mobilisan u
vojsku i upućen na ratište. Poginuo je na italijanskom frontu 1918. u
dvadesetoj godini života.[8]
U
periodu između dva svetska rata nije bilo većih promena u kinematografiji u
Vojvodini. Istina, političke prilike su se promenile. Vojvodina je
prisajedinjena Srbiji i sa drugim južnoslovenskim zemljama ušla u sastav
Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije. Država nije ometala, ali ni stimulisala
filmsku delatnost. Vlasti su je uglavnom tretirale kao industrijsku i trgovačku
delatnost. Država se trudila da samo precizno ubira porez od distributera i
prikazivača filmova, koji je dostizao kod prikazivača i do 40% od cene
ulaznice. Proizvodnju domaćih filmova država uopšte nije stimulisala niti
štitila. Smatra se da je upravo ovakva politika usporila filmsku proizvodnju i
u Vojvodini i u Jugoslaviji između dva svetska rata. Doduše, na inicijativu dr
Milana Marijanovića, šefa Centralnog pres biroa Predstavništva vlade, 1931.
usvojen je Zakon o prometu filmova kojim je bila stimulisana domaća filmska
proizvodnja. Članovima 7, 8 i 9, bilo je regulisano da su uvoznici i
prikazivači dužni da proizvedu i stave u promet određen procenat filmova domaće
izrade, ili da plate u korist državne filmske centrale određenu sumu novca za
te namene. Prema ovom Zakonu inicirano je i stvaranje državne filmske centrale
u Beogradu čiji je zadatak bio sprovođenje u život svih odredbi Zakona kao i
praćenje distribucije, bioskopa i filmske proizvodnje. Ovakve zakonske odredbe
nisu bile po volji stranih kompanija. Posebno su bile pogođene američke firme,
koje su tada bile dominantne na jugoslovenskom tržištu. One su zapretile,
ultimativno, da će povući svoje filmove iz jugoslovenskih bioskopa ukoliko se
odmah ne promene sporni članovi Zakona. Zakonodavac je bio primoran da na ovaj
ultimatum reaguje usvajanjem amandmana kojim su ovi članovi ukinuti i zamenjeni
mnogo blažim formulacijama.
Nivo
bioskopske mreže, koji je nastao pred Prvi svetski rat u Vojvodini je održan,
ali je proizvodnja filmova doživela krah. Neposredno iza Prvog svetskog rata,
Ernest Bošnjak je nastavio sa snimanjem filmova. Osnovao je kompaniju „Boer
Film”. Čak je svoju celokupnu imovinu uložio u proizvodnju filmova. Neke
članove filmske ekipe angažovao je iz inostranstva. Uspeo je, u početku, da za
svoje filmske projekte zainteresuje i neke ugledne i bogate Somborce. Posao
ipak nije donosio finansijske efekte pa je Bošnjak već 1925. obustavio rad na
proizvodnji filmova i potpuno se vratio svom prvobitnom zanatu – štamparstvu i izdavačkoj delatnosti.
I
Aleksandar Lifka je, izvesno vreme nakon Prvog svetskog rata, snimao filmove.
Sačuvano je iz perioda 1918.-1929.
nekoliko njegovih filmova, ali se i on, kao i Ernest Bošnjak, postepeno povlači
iz kinematografije. Prvo je prestao sa prikazivačkom delatnošću. Bioskop je
pretvorio u deoničarsko društvo 1920. i posvetio se prodaji opreme za bioskope
i distribuciji filmova, da bi kasnije i ovaj posao napustio i vratio se svojoj
izvornoj profesiji elektro-inženjera.
Hroničari
istorije filmske delatnosti u Vojvodini, u periodu između dva svetska rata,
beleže i jedan pozitivan primer. Reč je o Danilu Jakšiću, filmskom snimatelju i
vlasniku preduzeća „Titan film” iz Starog Bečeja. Danilo Jakšić je filmsku karijeru
započeo 1924. godine, dakle u vreme kada se i Ernest Bošnjak i Aleksandar Lifka
povlače iz ove delanosti. Deo opreme je kupio od ove dvojice pionira
vojvođanske kinematografije i otpočeo proizvodnju kratkih igranih filmova.
„Titan film” se bavio i distribucijom filmova, a otvorio je ispostavu i u Novom
Sadu. Snimao je naručene filmove, svadbe, reklamne filmove i sl. Najznačajniji
snimljeni filmovi su: „Industrijska izložba u Subotici”, „Svadba u Bečeju”, „Sokolski
slet u Velikom Bečkereku” i dr.[9] Nažalost, i
pored velike upornosti i snalažljivosti, nije uspeo da se održi. Nakon relativno
uspešnih deset godina, „Titan film” 1934. prestaje da postoji, a Danilo Jakšić
se posvećuje fotografskom zanatu.
Drugi
svetski rat je doneo korenite promene. Kraljevina Jugoslavija je okupirana.
Teritorija današnje Vojvodine podeljena je u tri okupacione zone – geografske
celine, koje su se našle u različitim državama. Bačka je pripala Hortijevoj
Mađarskoj, Srem Nezavisnoj državi Hrvatskoj, a Banat je ostao u sastavu
kvinslinške Srbije. Film je tokom rata uglavnom korišćen u propagandne svrhe od
strane okupatorskih vlasti. Izuzetak su bili pojedinačni pokušaji amaterskog,
ilegalnog beleženja ratnih događaja na filmskoj traci od strane pojedinaca.
Takav primer na tlu Vojvodine imamo u aktivnosti Lazara Velickog iz
Petrovaradina „Čiji filmovi predstavljaju značajne podatke o ovom vremenu”.[10]
Tokom
rata, sa jačanjem partizanskog pokreta, došlo je do intenzivnijeg interesovanja
za filmsko beleženje ratnih događaja. Vrhovni štab NOV i POJ sredinom oktobra
1943. u okviru Propagandne sekcije osniva prvu filmsku partizansku ekipu. Članovi
filmske ekipe su uspeli da snime nekoliko značajnijih događaja iz tog perioda.
Zapadni saveznici 1944. poslali su Propagandnoj sekciji Vrhovnog štaba dve
kamere i nekoliko stotina metara filmske trake kao pomoć. Najintenzivniju
snimateljsku delatnost u ovom periodu beleže slovenački filmski amateri:
Božidar Jakac, Mitja Brelih, Stane Vriška i dr. Nakon oslobođenja Beograda,
okupljeni su svi filmski snimatelji kako bi sa svom raspoloživom filmskom
tehnikom i materijalima zabeležili završne operacije za oslobođenje zemlje.
Snimanjima je rukovodila posebna grupa oformljena u novembru 1944. godine. Od
ove grupe je 13. decembra 1944. osnovana Filmska sekcija pri Odelenju za
agitaciju i propagandu Vrhovnog štaba NOV i POJ. Ima indicija da je pri Glavnom
štabu NOV i PO za Srbiju „još od jula meseca 1944. godine delovala filmska
sekcija Glavnog štaba NOV i PO za Srbiju”[11]. Osnivač i rukovodilac ove sekcije bio
je Radoš Novaković, koji je inače organizovao pripreme za osnivanje Filmske
sekcije Vrhovnog štaba NOV i POJ. Pored Novakovića, Filmskom sekcijom Vrhovnog
štaba je rukovodio i Nikola Popović kao umetnički rukovodilac. Filmska sekcija
je preuzela prostorije, materijal i laboratoriju Nemačkog preduzeća „Jugoistok
film” i bivšeg preduzeća „Artistik film”. Sekcija je od svog osnivanja bila
angažovana na okupljanju svih profesionalnih kadrova i obučavanju novih, koji
su odmah uključivani u snimanje reportaža na frontu i oslobođenim teritorijama.
Tako su na filmskoj traci zabeležene operacije na sremskom frontu i drugim
ratištima. Paralelno je rađeno na formiranju Državnog filmskog preduzeća koje
je trebalo da vrši nabavku, raspodelu i distribuciju filmova dobijenih od
savezničkih zemalja i stvaranju filmske industrije u Jugoslaviji. Uredbom
Savezne vlade od 3. juna 1945. ukinuta je Filmska sekcija i Državno filmsko
preduzeće i formirano Filmsko preduzeće DFJ koje je prešlo u nadležnost
Ministarstva prosvete. Tako je, prvi put, filmska umetnost na ovim prostorima
prestala da bude tretirana kao trgovačka i industrijska delatnost.
Odmah
po oslobođenju Jugoslavije, sredinom 1945. godine, doneto je više zakona,
uredbi i odluka vezanih za film i kinematografsku delatnost. Formirano je „Filmsko
preduzeće DFJ” sa nekoliko posebnih direkcija: Direkcija za proizvodnju
filmova, Direkcija za nabavku i raspodelu filmova, Direkcija bioskopa, a u
federalnim jedinicama zemaljske federalne direkcije. Vojvodina je imala status
autonomne pokrajine te po tom principu nije dobila posebnu direkciju. Dalje,
doneta je Uredba o cenzuri filmova 7. avgusta 1945. prema kojoj je svaki film
pre javnog prikazivanja morao biti cenzurisan. Cenzuru je vršila Cenzorna
komisija, koju su činili delegati ministarstava narodne odbrane, industrije i
prosvete. Zakonom o nacionalizaciji, svi bioskopi, laboratorije i raspoloživa
filmska tehnika su nacionalizovani. Država je u potpunosti centralizovala i pod
svoju kontrolu stavila proizvodnju, distribuciju i prikazivanje filmova pri
čemu se uopšte nije vodilo računa o dostignutoj bioskopskoj mreži pre rata,
proizvodnji filmova, interesovanju za film ili kakvom drugom kriterijumu. Tako
se desilo da je Vojvodina potpuno zaobiđena u planovima razvoja profesionalne
filmske delatnosti, uključujući i proizvodnju i promet filmova. Na primer
Pregled proizvedenih dugometražnih igranih filmova u Jugoslaviji pokazuje da u
Vojvodini sve do 1968. nije snimljen ni jedan film.[12] Kinematografska delatnost u oblasti
stvaralaštva filma u Vojvodini svodila se na filmski amaterizam. Istina,
amaterizam je postavljen na sasvim novim osnovama. Prosvetne vlasti su pod
motom podruštvljavanja filmske delatnosti proklamovala princip angažovanja i
osposobljavanja što šireg kruga mladih za bavljenje filmskom umetnošću, na
područiju cele ondašnje Jugoslavije.
Prvi „začeci organizovanog rada na
upućivanju omladine u „tajne” foto-kino tehnike u Vojvodini datiraju iz 1947.
godine”.[13] Tada se, u
Novom Sadu, osniva Društvo foto-amatera koje je delovalo u okviru organizacije
„Tehnika i sport”. Naredne godine, Dom armije u Novom Sadu poklanja kamere i
projektore pokrajinskom rukovodstvu SKOJ-a, u okviru koga je delovalo Društvo
foto-kino amatera, nakon čega se „Tehnika i sport” izdvaja iz „okvira
Fiskulturnog saveza i organizuje kao samostalna društvena organizacija pod
nazivom „Narodna tehnika””[14], koja je na
sebe preuzela organizovanje aktivnosti foto i kino amatera, radio-amatera,
brodo-modelara, padobranaca, jedriličara, motorista, sportskih pilota i dr.
Osnivanjem „Narodne tehnike”, stvoreni su uslovi za osnivanje prvog Društva
kino-amatera i Foto-kino kluba krajem 1951. u Novom Sadu. Najveći problem, u
početku, bile su prostorije kluba, o čemu svedoči i njihov prvi film „Tako sam
se rodio”.
Posle Novog Sada, kino-amaterizam se
širi na ostale gradove u Vojvodini i osnivaju se kino-amaterski centri u
Somboru, Senti, Zrenjaninu, Kikindi, Sremskoj Mitrovici, Apatinu i Pančevu.
Vojvođanski amateri postižu značajne rezultate na prvim saveznim i republičkim
takmičenjima. U periodu od 1954. do 1959. „kino-amaterske organizacije u
Vojvodini snimile su 67 filmova i sa njima osvojili 8 prvih, 9 drugih, 11
trećih i 10 specijalnih nagrada”.[15] Ovakav uspon
delatnosti rezultat je opremanja laboratorije u Novom Sadu i izgradnje „kabine
za sinhronizaciju filmova”[16].
Šezdesetih godina, u Vojvodini se
rađaju i prvi festivali. Pored pokrajinskog festivala amaterskog filma,
značajni su i otvoreni, međuklupski festivali kao na primer onaj koji pokreće
kino-klub iz Sombora. Kasnije se razvijaju i značajnije tematske smotre
filmova: „Žisel”, „Festival putopisnih filmova”, „Festival nagrađenih filmova”
i td.
Do 1966. godine, kino-amaterizam je bio značajna filmska
aktivnost na teritoriji Vojvodine, ali i otskočna daska za osnivanje
profesionalnih preduzeća. U kino-klubovima stasale su generacije sineasta koje
su imale dovoljno snage i znanja da dokažu da se film u Vojvodini uzdigao na
jedan viši nivo i da mu je potrebno pokloniti više pažnje. Novosadska
„Neoplanta film” kao i druge profesionalne filmske kuće koje će se ubrzo
osnovati na teritoriji Vojvodine bile su rezultat truda Vojvođanskih
kino-amatera.
[1] Dejan Kosanović Počeci kinematografije na tlu Jugoslavije 1896.-1918., Institut za
film, Univerzitet umetnosti, Beograd, 1985. str. 193.
[2] Petar Volk Istorija jugoslovenskog filma, Institut za film, Beograd, 1986.
str. 11.
[3] Petar Volk Istorija jugoslovenskog filma, str. 13.
[4] Stevan Jovičić „Vojvođani pioniri jugoslovenske
kinematografije”, Filmski katalog
vojvodine, Televizija Novi Sad, Novi Sad, 1973. str. 217.
[5] Dejan Kosanović Počeci kinematografije na tlu Jugoslavije,
str. 205.
[6] Isto, str. 206.
[7] Stevan Jovičić „Vojvođani pioniri jugoslovenske
kinematografije”, str. 218.
[8] Stevan Jovičić „Vojvođani pioniri jugoslovenske
kinematografije”, str. 222.
[9] Stevan Jovičić Vojvođani pioniri jugoslovenske kinematografije, str 222.
[10] Mirko Begović „Amaterski film u Vojvodini”, Filmski
katalog Vojvodine, str. 225.
[11] Miroslav Savković Filmska informativna delatnost sa posebnim
osvrtom na jugoslovenske filmske novosti, magistarski rad, FDU, Beograd,
1990. str. 223.
[12] „Tabelarni pregled proizvedenih dugometražnih igranih filmova u SFRJ
1945.-1980.”, Filmografija
jugoslovenskog igranog filma 1945.-1980.,
Institut za film, Beograd, časopis Filmograf, Beograd, 1981.
[13] Mr
Janja Šakić, Branko Milošević Filmski
katalog Vojvodine, TVNS, Novi Sad,
1973. str. 225.
[14] Isto,
str. 225.
[15] Mr
Janja Šakić, Branko Milošević Filmski
katalog Vojvodine, str. 226.
Нема коментара:
Постави коментар