RAZVOJ FILMSKE DELATNOSTI U VOJVODINI


Pojavu filma i prve javne filmske predstave u evropskim prestonicama krajem XIX veka žitelji Vojvodine su primili s priličnom znatiželjom. Vesti o ovom novom svetskom čudu tehnike brzo su se širile. Lokalna štampa je prenosila informacije o prvim projekcijama braće Limijer (Lumiere), a vesti su stizale i posredstvom bečkih i peštanskih novina. Vojvodina se tada nalazila u sastavu Austro-Ugarske monarhije, moćne evopske imperije sa veoma razvijenim kulturnim životom, ne samo u Beču i Pešti, kao glavnim administrativnim i političkim centrima, nego i u unutrašnjosti u svim zemljama ovog carstva. Prve filmske projekcije organizovane posle Pariza u velikim svetskim gradovima, najavljivane su pompezno u štampi.

Samo nekoliko godina kasnije, putujući bioskopi su osvajali „nova tržišta" demonstrirajući ovo novo svetsko čudo i u provincijskim gradovima. To je uslovilo osnivanje preduzeća za proizvodnju i distribuciju filmova, kao i filmske tehnike.

U Novom Sadu, prva filmska projekcija organizovana je 7. novembra 1896. u Pozorištu Dunđerskog[1], samo desetak meseci nakon prve svetske filmske projekcije braće Limijer u Parizu. Putujući prikazivači kinemtografa su nekoliko meseci kasnije stigli i u druge vojvođanske gradove: Suboticu, Sombor, Sentu, Veliki Bečkerek, Vršac... Računa se da je početkom XX veka na teritoriji današnje Vojvodine povremeno delovalo oko pedeset putujućih bioskopa. Vlasnici su uglavnom bili Česi, Mađari i Italijani. Vlasnik prvog „domaćeg" bioskopa bio je Anton Jozef Albah iz Vršca, koji je uoči Nove 1898. u rodnom gradu otvorio putujući „Edisonov kinematograf"[2]. Nakon Vršca Albahov bioskop je krenuo na turneju po Vojvodini. Putujući bioskopi su predstave davali u kafanama, pozorištima, šatorima, gde god se mogla okupiti veća grupa posetilaca. Uz projekcije kratkih, nemih filmova nastupali su orkestri koji su živom muzikom davali zvučnu podršku, ili je muzika puštana sa gramofona. Nedugo iza toga, u vojvođanskim gradovima osnivaju se i prvi stalni bioskopi. U Sombou 1906. bioskop Ernesta Bošnjaka, u Subotici 1908. „Olimpija” - Marijana Tumbasa, Novom Sadu 1910. „Apolo projektograf DD” - Stevana Adamovića, u Kikindi i Velikom Bečkereku 1911. „Moderni bioskop” i td. Računa se da je u Vojvodini pre prisajedinjenja Srbiji 1918. delovalo tridesetak stalnih i izvestan broj putujućih bioskopa, koji su svoju aktivnost razvili, ne samo po gradovima, već i po većim selima. „Ni u jednom drugom kraju naše zemlje”, kako kaže Petar Volk „na tako malom prostoru nije bilo toliko stalnih bioskopa”[3].

Bio je to verovatno opredeljujući razlog za Aleksandra Lifku, vlasnika tada jednog od najluksuznijih pokretnih bioskopa u Evropi da svoju aktivnost trajno veže za ovaj region. Lifka je 1909. u Subotici otkupio plesnu dvoranu, preuredio je i naredne 1910. otvorio stalni bioskop pod nazivom „Lifka bioskop” sa 600 sedišta.[4] Lifka je rođen u rumunskom gradu Brašovu 1880. u porodici putujućih artista češkog porekla. Studirao je elektrotehniku u Beču. Jugoslovensko državljanstvo je uzeo 1919. Umro je u Subotici 1952. Sa braćom u Trstu je 1901. projektovao i otvorio „Super pokretni bioskop” sa vlastitim agregatom za proizvodnju električne energije, 480 sedišta, filmskim programom dugim 400 m, u čijem repertoaru je bio i njegov film „Sudbina jedne kapi vode”. Prilikom putovanja oprema je pakovana u šest teretnih vagona i dva vagona za smeštaj osoblja. Bio je vlasnik i više stalnih dvorana u mnogim gradovima širom Evrope. U periodu između dva svetska rata bavio se snimanjem filmova i prodajom opreme za bioskope.

Do Prvog svetskog rata u vojvođanske bioskope filmovi su stizali uglavnom preko Pešte. Repertoar su činili najviše filmovi u Pateovoj (Pathe) distribuciji, ali je bilo i drugih. Prikazivani su „igrani filmovi „Karmen”, „Gospođa sa hrizantemama”, „Linkolnova smrt”, „Propast Rima”, „Lagarije Tartarinove”, „Kavalerija Rustikana”, „Nihilista”, „Meselina” itd.”[5]. Prikazivači su shvatili da je za dalje širenje interesovanja za film veoma važno u programima imati i poneki film sa lokalnim likovima i tematikom. Od domaćih filmova, posebno su najavljivani i prikazivani filmovi „Krunisanje kneza Nikole za kralja viteške Crne Gore” i „Doček kralja Petra u Carigradu”.[6] Prema zemljama porekla, filmovi su bili najčešće francuske proizvodnje, a kasnije nemačke, danske, austrijske i mađarske.

Ernest Bošnjak je već 1909. u Somboru snimio igru devojaka u parku. Film se pod nazivom „U državi Terpsihore” prikazivao sa uspehom u njegovom bioskopu, a ustupao ga je i drugim bioskopima u okruženju. Svoju snimateljsku karijeru Bošnjak nastavlja snimanjem „raznih igara i običaja Srba, Mađara, Nemaca i Rusina”[7]. Pokušava da snimi igrane scene i uvodi horizontalni i vertikalni švenk. Pomno prati dešavanja oko filma u svetu i pokreće ideju stvaranja „fabrike filmova”. U Somboru nije naišao na potpuno razumevanje gradskih vlasti, pa je zahtev za ustupanje zemljišta za gradnju „fabrike” uputio gradonačelniku Novog Sada. U Novom Sadu su imali razumevanja za ovu ideju i 1914. odobrili su Bošnjaku izgradnju filmskog studija. Međutim, te godine je počeo Prvi svetski rat, tako da nije došlo do realizacije ovog projekta.

I Lifka je u Subotici želeo da bude lokalno aktuelan. U njegovom bioskopu su prikazivani žurnali sa ličnostima i događajima iz Subotice pod nazivom „Lifka novosti”. Lifka je u Subotici snimio više desetina filmova, od kojih su najpoznatiji: „Subotica nedeljom u svečanom ruhu”, „Korzo u subotici”, „Bunjevačko prelo”, „Bogojavljanske svečanosti”, „Vrbica u pravoslavnoj parohiji” i td.

U ovom periodu, značajan pomena je i snimateljski i glumački rad Vladimira Totovića u Novom Sadu. Karijeru je započeo kao glumac u jednoj od peštanskih filmskih kuća. Od ušteđevine i sestrine pozajmice kupio je neophodnu opremu za snimanje filmova uprkos očevom protivljenju. Godine 1916. Totović je sa prijateljima u Novom Sadu snimio film „Lopov-detektiv” u nameri da ismeje „već dosadne detektivske filmove” koji su se prikazivali u bioskopima. Film je prvi put prikazan 1917. u bioskopu „Korzo” u Novom Sadu. Najavljen je kao prvi domaći film. Kritika je veoma pozitivno ocenila film, naročito hvaleći glumce i rediteljski rad. Totović je snimio i dokumentarni film o sahrani Antonija Hadžića, dugogodišnjeg visokog funkcionera Matice srpske. Ubrzo je mobilisan u vojsku i upućen na ratište. Poginuo je na italijanskom frontu 1918. u dvadesetoj godini života.[8]

U periodu između dva svetska rata nije bilo većih promena u kinematografiji u Vojvodini. Istina, političke prilike su se promenile. Vojvodina je prisajedinjena Srbiji i sa drugim južnoslovenskim zemljama ušla u sastav Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije. Država nije ometala, ali ni stimulisala filmsku delatnost. Vlasti su je uglavnom tretirale kao industrijsku i trgovačku delatnost. Država se trudila da samo precizno ubira porez od distributera i prikazivača filmova, koji je dostizao kod prikazivača i do 40% od cene ulaznice. Proizvodnju domaćih filmova država uopšte nije stimulisala niti štitila. Smatra se da je upravo ovakva politika usporila filmsku proizvodnju i u Vojvodini i u Jugoslaviji između dva svetska rata. Doduše, na inicijativu dr Milana Marijanovića, šefa Centralnog pres biroa Predstavništva vlade, 1931. usvojen je Zakon o prometu filmova kojim je bila stimulisana domaća filmska proizvodnja. Članovima 7, 8 i 9, bilo je regulisano da su uvoznici i prikazivači dužni da proizvedu i stave u promet određen procenat filmova domaće izrade, ili da plate u korist državne filmske centrale određenu sumu novca za te namene. Prema ovom Zakonu inicirano je i stvaranje državne filmske centrale u Beogradu čiji je zadatak bio sprovođenje u život svih odredbi Zakona kao i praćenje distribucije, bioskopa i filmske proizvodnje. Ovakve zakonske odredbe nisu bile po volji stranih kompanija. Posebno su bile pogođene američke firme, koje su tada bile dominantne na jugoslovenskom tržištu. One su zapretile, ultimativno, da će povući svoje filmove iz jugoslovenskih bioskopa ukoliko se odmah ne promene sporni članovi Zakona. Zakonodavac je bio primoran da na ovaj ultimatum reaguje usvajanjem amandmana kojim su ovi članovi ukinuti i zamenjeni mnogo blažim formulacijama.

Nivo bioskopske mreže, koji je nastao pred Prvi svetski rat u Vojvodini je održan, ali je proizvodnja filmova doživela krah. Neposredno iza Prvog svetskog rata, Ernest Bošnjak je nastavio sa snimanjem filmova. Osnovao je kompaniju „Boer Film”. Čak je svoju celokupnu imovinu uložio u proizvodnju filmova. Neke članove filmske ekipe angažovao je iz inostranstva. Uspeo je, u početku, da za svoje filmske projekte zainteresuje i neke ugledne i bogate Somborce. Posao ipak nije donosio finansijske efekte pa je Bošnjak već 1925. obustavio rad na proizvodnji filmova i potpuno se vratio svom prvobitnom zanatu – štamparstvu  i izdavačkoj delatnosti.

I Aleksandar Lifka je, izvesno vreme nakon Prvog svetskog rata, snimao filmove. Sačuvano je iz  perioda 1918.-1929. nekoliko njegovih filmova, ali se i on, kao i Ernest Bošnjak, postepeno povlači iz kinematografije. Prvo je prestao sa prikazivačkom delatnošću. Bioskop je pretvorio u deoničarsko društvo 1920. i posvetio se prodaji opreme za bioskope i distribuciji filmova, da bi kasnije i ovaj posao napustio i vratio se svojoj izvornoj profesiji elektro-inženjera.

Hroničari istorije filmske delatnosti u Vojvodini, u periodu između dva svetska rata, beleže i jedan pozitivan primer. Reč je o Danilu Jakšiću, filmskom snimatelju i vlasniku preduzeća „Titan film” iz Starog Bečeja. Danilo Jakšić je filmsku karijeru započeo 1924. godine, dakle u vreme kada se i Ernest Bošnjak i Aleksandar Lifka povlače iz ove delanosti. Deo opreme je kupio od ove dvojice pionira vojvođanske kinematografije i otpočeo proizvodnju kratkih igranih filmova. „Titan film” se bavio i distribucijom filmova, a otvorio je ispostavu i u Novom Sadu. Snimao je naručene filmove, svadbe, reklamne filmove i sl. Najznačajniji snimljeni filmovi su: „Industrijska izložba u Subotici”, „Svadba u Bečeju”, „Sokolski slet u Velikom Bečkereku” i dr.[9] Nažalost, i pored velike upornosti i snalažljivosti, nije uspeo da se održi. Nakon relativno uspešnih deset godina, „Titan film” 1934. prestaje da postoji, a Danilo Jakšić se posvećuje fotografskom zanatu.

Drugi svetski rat je doneo korenite promene. Kraljevina Jugoslavija je okupirana. Teritorija današnje Vojvodine podeljena je u tri okupacione zone – geografske celine, koje su se našle u različitim državama. Bačka je pripala Hortijevoj Mađarskoj, Srem Nezavisnoj državi Hrvatskoj, a Banat je ostao u sastavu kvinslinške Srbije. Film je tokom rata uglavnom korišćen u propagandne svrhe od strane okupatorskih vlasti. Izuzetak su bili pojedinačni pokušaji amaterskog, ilegalnog beleženja ratnih događaja na filmskoj traci od strane pojedinaca. Takav primer na tlu Vojvodine imamo u aktivnosti Lazara Velickog iz Petrovaradina „Čiji filmovi predstavljaju značajne podatke o ovom vremenu”.[10]

Tokom rata, sa jačanjem partizanskog pokreta, došlo je do intenzivnijeg interesovanja za filmsko beleženje ratnih događaja. Vrhovni štab NOV i POJ sredinom oktobra 1943. u okviru Propagandne sekcije osniva prvu filmsku partizansku ekipu. Članovi filmske ekipe su uspeli da snime nekoliko značajnijih događaja iz tog perioda. Zapadni saveznici 1944. poslali su Propagandnoj sekciji Vrhovnog štaba dve kamere i nekoliko stotina metara filmske trake kao pomoć. Najintenzivniju snimateljsku delatnost u ovom periodu beleže slovenački filmski amateri: Božidar Jakac, Mitja Brelih, Stane Vriška i dr. Nakon oslobođenja Beograda, okupljeni su svi filmski snimatelji kako bi sa svom raspoloživom filmskom tehnikom i materijalima zabeležili završne operacije za oslobođenje zemlje. Snimanjima je rukovodila posebna grupa oformljena u novembru 1944. godine. Od ove grupe je 13. decembra 1944. osnovana Filmska sekcija pri Odelenju za agitaciju i propagandu Vrhovnog štaba NOV i POJ. Ima indicija da je pri Glavnom štabu NOV i PO za Srbiju „još od jula meseca 1944. godine delovala filmska sekcija Glavnog štaba NOV i PO za Srbiju”[11]. Osnivač i rukovodilac ove sekcije bio je Radoš Novaković, koji je inače organizovao pripreme za osnivanje Filmske sekcije Vrhovnog štaba NOV i POJ. Pored Novakovića, Filmskom sekcijom Vrhovnog štaba je rukovodio i Nikola Popović kao umetnički rukovodilac. Filmska sekcija je preuzela prostorije, materijal i laboratoriju Nemačkog preduzeća „Jugoistok film” i bivšeg preduzeća „Artistik film”. Sekcija je od svog osnivanja bila angažovana na okupljanju svih profesionalnih kadrova i obučavanju novih, koji su odmah uključivani u snimanje reportaža na frontu i oslobođenim teritorijama. Tako su na filmskoj traci zabeležene operacije na sremskom frontu i drugim ratištima. Paralelno je rađeno na formiranju Državnog filmskog preduzeća koje je trebalo da vrši nabavku, raspodelu i distribuciju filmova dobijenih od savezničkih zemalja i stvaranju filmske industrije u Jugoslaviji. Uredbom Savezne vlade od 3. juna 1945. ukinuta je Filmska sekcija i Državno filmsko preduzeće i formirano Filmsko preduzeće DFJ koje je prešlo u nadležnost Ministarstva prosvete. Tako je, prvi put, filmska umetnost na ovim prostorima prestala da bude tretirana kao trgovačka i industrijska delatnost.  

Odmah po oslobođenju Jugoslavije, sredinom 1945. godine, doneto je više zakona, uredbi i odluka vezanih za film i kinematografsku delatnost. Formirano je „Filmsko preduzeće DFJ” sa nekoliko posebnih direkcija: Direkcija za proizvodnju filmova, Direkcija za nabavku i raspodelu filmova, Direkcija bioskopa, a u federalnim jedinicama zemaljske federalne direkcije. Vojvodina je imala status autonomne pokrajine te po tom principu nije dobila posebnu direkciju. Dalje, doneta je Uredba o cenzuri filmova 7. avgusta 1945. prema kojoj je svaki film pre javnog prikazivanja morao biti cenzurisan. Cenzuru je vršila Cenzorna komisija, koju su činili delegati ministarstava narodne odbrane, industrije i prosvete. Zakonom o nacionalizaciji, svi bioskopi, laboratorije i raspoloživa filmska tehnika su nacionalizovani. Država je u potpunosti centralizovala i pod svoju kontrolu stavila proizvodnju, distribuciju i prikazivanje filmova pri čemu se uopšte nije vodilo računa o dostignutoj bioskopskoj mreži pre rata, proizvodnji filmova, interesovanju za film ili kakvom drugom kriterijumu. Tako se desilo da je Vojvodina potpuno zaobiđena u planovima razvoja profesionalne filmske delatnosti, uključujući i proizvodnju i promet filmova. Na primer Pregled proizvedenih dugometražnih igranih filmova u Jugoslaviji pokazuje da u Vojvodini sve do 1968. nije snimljen ni jedan film.[12] Kinematografska delatnost u oblasti stvaralaštva filma u Vojvodini svodila se na filmski amaterizam. Istina, amaterizam je postavljen na sasvim novim osnovama. Prosvetne vlasti su pod motom podruštvljavanja filmske delatnosti proklamovala princip angažovanja i osposobljavanja što šireg kruga mladih za bavljenje filmskom umetnošću, na područiju cele ondašnje Jugoslavije.

            Prvi „začeci organizovanog rada na upućivanju omladine u „tajne” foto-kino tehnike u Vojvodini datiraju iz 1947. godine”.[13] Tada se, u Novom Sadu, osniva Društvo foto-amatera koje je delovalo u okviru organizacije „Tehnika i sport”. Naredne godine, Dom armije u Novom Sadu poklanja kamere i projektore pokrajinskom rukovodstvu SKOJ-a, u okviru koga je delovalo Društvo foto-kino amatera, nakon čega se „Tehnika i sport” izdvaja iz „okvira Fiskulturnog saveza i organizuje kao samostalna društvena organizacija pod nazivom „Narodna tehnika””[14], koja je na sebe preuzela organizovanje aktivnosti foto i kino amatera, radio-amatera, brodo-modelara, padobranaca, jedriličara, motorista, sportskih pilota i dr. Osnivanjem „Narodne tehnike”, stvoreni su uslovi za osnivanje prvog Društva kino-amatera i Foto-kino kluba krajem 1951. u Novom Sadu. Najveći problem, u početku, bile su prostorije kluba, o čemu svedoči i njihov prvi film „Tako sam se rodio”.

            Posle Novog Sada, kino-amaterizam se širi na ostale gradove u Vojvodini i osnivaju se kino-amaterski centri u Somboru, Senti, Zrenjaninu, Kikindi, Sremskoj Mitrovici, Apatinu i Pančevu. Vojvođanski amateri postižu značajne rezultate na prvim saveznim i republičkim takmičenjima. U periodu od 1954. do 1959. „kino-amaterske organizacije u Vojvodini snimile su 67 filmova i sa njima osvojili 8 prvih, 9 drugih, 11 trećih i 10 specijalnih nagrada”.[15] Ovakav uspon delatnosti rezultat je opremanja laboratorije u Novom Sadu i izgradnje „kabine za sinhronizaciju filmova”[16].

            Šezdesetih godina, u Vojvodini se rađaju i prvi festivali. Pored pokrajinskog festivala amaterskog filma, značajni su i otvoreni, međuklupski festivali kao na primer onaj koji pokreće kino-klub iz Sombora. Kasnije se razvijaju i značajnije tematske smotre filmova: „Žisel”, „Festival putopisnih filmova”, „Festival nagrađenih filmova” i td.

            Do 1966. godine, kino-amaterizam je bio značajna filmska aktivnost na teritoriji Vojvodine, ali i otskočna daska za osnivanje profesionalnih preduzeća. U kino-klubovima stasale su generacije sineasta koje su imale dovoljno snage i znanja da dokažu da se film u Vojvodini uzdigao na jedan viši nivo i da mu je potrebno pokloniti više pažnje. Novosadska „Neoplanta film” kao i druge profesionalne filmske kuće koje će se ubrzo osnovati na teritoriji Vojvodine bile su rezultat truda Vojvođanskih kino-amatera.





[1] Dejan Kosanović Počeci kinematografije na tlu Jugoslavije 1896.-1918., Institut za film, Univerzitet umetnosti, Beograd, 1985. str. 193.

[2] Petar Volk Istorija jugoslovenskog filma, Institut za film, Beograd, 1986. str. 11.

[3] Petar Volk Istorija jugoslovenskog filma, str. 13.

[4] Stevan Jovičić „Vojvođani pioniri jugoslovenske kinematografije”, Filmski katalog vojvodine, Televizija Novi Sad, Novi Sad, 1973. str. 217.

[5] Dejan Kosanović Počeci kinematografije na tlu Jugoslavije, str. 205.

[6] Isto, str. 206.

[7] Stevan Jovičić „Vojvođani pioniri jugoslovenske kinematografije”, str. 218.

[8] Stevan Jovičić „Vojvođani pioniri jugoslovenske kinematografije”, str. 222.

[9] Stevan Jovičić Vojvođani pioniri jugoslovenske kinematografije, str 222.

[10] Mirko Begović „Amaterski film u Vojvodini”, Filmski katalog Vojvodine, str. 225.

[11] Miroslav Savković Filmska informativna delatnost sa posebnim osvrtom na jugoslovenske filmske novosti, magistarski rad, FDU, Beograd, 1990. str. 223.

[12] „Tabelarni pregled proizvedenih dugometražnih igranih filmova u SFRJ 1945.-1980.”, Filmografija jugoslovenskog igranog filma 1945.-1980., Institut za film, Beograd, časopis Filmograf, Beograd, 1981.

[13] Mr Janja Šakić, Branko Milošević Filmski katalog Vojvodine, TVNS, Novi Sad, 1973. str. 225. 

[14] Isto, str. 225.

[15] Mr Janja Šakić, Branko Milošević Filmski katalog Vojvodine, str. 226.


[16] Isto, str. 227.

Нема коментара:

Постави коментар